Eenzaamheid in tien gezichten: Wat ik meenam uit de lezing van Andries Baart
Afgelopen week vierde mijn beroepsorganisatie, de NVPA, haar jubileumdag. Een feestelijke bijeenkomst maar ook een dag met verdieping. Want we kregen een prachtige, indringende lezing van Andries Baart, die sprak over eenzaamheid. Niet het abstracte begrip, maar eenzaamheid als een menselijke ervaring met vele lagen.
Ik voelde me geraakt door de manier waarop Baart de nuance terugbracht in een thema dat meestal veel te grof wordt benaderd. We roepen vaak snel “iemand is eenzaam”, maar Baart liet ons zien dat die term een verzamelwoord is voor heel verschillende ervaringen. Tien, om precies te zijn. En elk van die vormen vraagt om een andere manier van kijken, nabij zijn en begeleiden.
Tijdens de lezing noteerde ik ze stuk voor stuk en ik deel ze graag, omdat ze zo helpend zijn om het gesprek over eenzaamheid te openen.
De tien vormen van eenzaamheid – in volle diepte uitgewerkt
- Eenzaam: het ontbreken van wezenlijke verbondenheid
Dit is de meest herkenbare vorm: het gevoel dat je niet écht verbonden bent met anderen. Niet gezien, niet gedragen, niet in nabijheid met iemand die je begrijpt. Je kunt omringd zijn door mensen en je tóch eenzaam voelen. Deze vorm gaat over het gemis aan emotionele resonantie, iemand die zegt: “Ik zie jou echt.”
- Geïsoleerd: afgesneden van contact door omstandigheden
Hier draait het minder om gevoel en meer om situatie: mensen die door ziekte, levensfase, mantelzorg, migratie, armoede of fysieke beperkingen letterlijk minder contactmogelijkheden hebben. Geïsoleerd zijn betekent dat er wél verlangen kan zijn naar verbinding, maar dat de omstandigheden die ontmoeting moeilijk of zelfs onmogelijk maken.
- Verlaten: wanneer iets of iemand je ontvallen is
Verlatenheid ontstaat daar waar ooit nabijheid was. Het verlies van een partner, vrienden, een hechte gemeenschap of een levensfase kan diepe sporen nalaten. Het is de pijn van ontkoppeling: iets wat ooit nabij was, is weg. Het gemis heeft een geschiedenis, een echo. Verlatenheid voelt vaak als: “Ik had iets kostbaars en ik sta er nu alleen voor.”
- Beknot: niet vrij zijn om jezelf te zijn
Je kunt omringd zijn door mensen en je tóch beknot voelen. Denk aan relaties of werksituaties waarin je geen ruimte krijgt voor eigenheid, groei of expressie. Wie beknot is, voelt zich niet gezien in zijn mogelijkheden en verlangens. De innerlijke beweging stokt. Je zit vast in rollen of verwachtingen die je niet voeden. Eenzaamheid ontstaat wanneer je niet vrij bent om je waarachtige zelf te leven.
- Ingekeerd: terugtrekking die beschermt én kan opsluiten
Sommige mensen trekken zich terug om te herstellen, te reflecteren, veiligheid te zoeken. Inkeer kan helend zijn. Maar wanneer het contact met de buitenwereld te veel afneemt, kan inkeer omslaan in isolatie van binnenuit. De wereld wordt kleiner, angst groeit, het raam naar buiten beslaat. De mens blijft achter in zijn eigen binnenkamer zonder sleutel naar buiten.
- Verveeld – leegte, betekenisloosheid, het ontbreken van vitaliteit
Verveeldheid is geen ‘saai moment’ maar een existentiële staat. Het leven voelt vlak, doelloos, zonder betekenisvolle prikkels of richting. Niets lijkt je nog aan te raken. Deze vorm van eenzaamheid gaat vaak samen met depressieve gevoelens. Het is de ervaring van: “Ik leef wel, maar ik voel me niet levend.”
- Stuurloos: niet weten wie je bent of waar je heen moet
Stuurloosheid is de eenzaamheid van het ontbreken van een innerlijk kompas. Mensen kunnen het gevoel hebben dat ze drijven zonder doel, richting of houvast. Het zijn vaak overgangsperiodes: na een scheiding, verhuizing, ontslag, pensionering of identiteitscrisis. Je weet niet waar je thuishoort, noch wat je richting bepaalt. Je mist een innerlijke ankerplaats.
- Ongehoord: midden in contact toch niet gezien worden
Dit is misschien wel een van de pijnlijkste vormen: je bént onder de mensen, maar je ervaart geen echte erkenning. Je spreekt, maar je woorden landen niet. Je voelt je weggewoven in gesprekken, niet serieus genomen, niet geraakt in wat voor jou wezenlijk is. Hier ontstaat eenzaamheid in het contact zelf, niet ernaast.
- Gegijzeld – vastzitten in omstandigheden waaruit je niet kunt ontsnappen
Gegijzeld zijn verwijst naar systemen, relaties of situaties die je vrijheid beperken soms subtiel, soms heel concreet. Denk aan mensen in destructieve relaties, afhankelijkheidsstructuren, rigide instituties of complexe zorgsituaties. Het gevoel van geen keuze hebben, maakt dat je innerlijk alleen achterblijft. Je autonomie is geknakt, je stem is ingeslikt.
- Verloren: existentiële ontreddering
In deze diepste laag van eenzaamheid gaat het niet alleen om anderen; het gaat om jezelf en je verhouding tot het bestaan. “Wie ben ik? Waartoe ben ik hier? Wat heeft het leven nog van mij nodig?” Het is een vorm van spirituele en existentiële disoriëntatie. Mensen voelen zich ontworteld, hun plek in de wereld onvindbaar. Deze staat vraagt niet om oplossingen, maar om nabijheid, draagkracht en diepe aandacht.
Waarom deze indeling me raakte
In mijn praktijk ontmoet ik mensen die “zich eenzaam voelen”. Maar wanneer ik het gesprek open, blijkt dat die eenzaamheid zich in talloze gedaantes toont. Soms gaat het om een gemis aan verbinding. Soms om verlies. Soms om het gevoel niet gehoord te worden. Soms om een existentiële vraag die iemand al jaren meedraagt.
De indeling van Baart geeft woorden aan ervaringen die veel mensen niet zelf kunnen benoemen maar wel dagelijks dragen. En precies dat benoemen kan al ruimte scheppen. Wanneer iemand zegt: “Ik voel me ongehoord, niet gezien in wie ik ben,” dan vraagt dat iets anders dan wanneer iemand vertelt: “Ik ben stuurloos, ik weet niet meer waar ik thuishoor.”
Wat ik meeneem in mijn werk
De lezing herinnerde me eraan dat nabijheid begint met luisteren zonder snel te willen begrijpen. Dat er achter elk woord een heel landschap aan ervaring kan liggen. En dat eenzaamheid niet iets is wat we moeten oplossen maar iets waarbij we aanwezig mogen zijn.
Eenzaamheid laat zich niet vangen in één zin, één etiket of één interventie.
Maar wanneer we de variatie ervan erkennen, ontstaat compassie. Voor de ander, én voor onszelf.
Met dank aan de NVPA voor deze waardevolle dag en aan Andries Baart, voor zijn heldere en menselijke blik.
